Mimo, iż kryzys emocjonalny jest naturalnym składnikiem naszego losu, to dotychczas brak jego powszechnie akceptowanej definicji. Przez badaczy akcentowane są różne jego aspekty. Greckie słowo „krino” oznacza okres przełomu, przesilenia, decydujących zmian. W kryzysie rozstrzygają się więc ważne dla człowieka sprawy – stan zdrowia, relacje z otoczeniem, kierunek i sens dalszego życia. Kryzys psychologiczny jest naturalną reakcją na wydarzenia krytyczne, zazwyczaj niespotykane, często nieprzewidywalne, wobec których dotychczasowe zasoby i umiejętności rozwiązywania problemów stają się niewystarczające. Kryzys emocjonalny możemy rozumieć jako stan braku równowagi psychicznej, mający znaczenie przełomowe, punkt zwrotny życia wymagający natychmiastowych rozwiązań. W klasycznych psychologicznych ujęciach kryzysu opisywany jest on jako utrata równowagi w przebiegu narastania stresu, przynosząca poczucie ekstremalnego dyskomfortu, niepokój, panikę.
Za czynnik ryzyka rozwoju kryzysu uznawany jest niedostatek adekwatnych mechanizmów zaradczych równoważących współwystępowanie nierealistycznej percepcji sytuacji i braku wsparcia środowiskowego lub niedostatek zasobów, ze szczególnym uwzględnieniem braku efektywnych mechanizmów obronnych.
Obiektywne kryteria rozpoznawania stanu kryzysu według Blooma:
- Wskazanie wydarzenia krytycznego poprzedzającego kryzys
- Poziom zaburzenia równowagi emocjonalnej i załamania dotychczasowych wzorów zachowania
- Wyczerpanie energii i sił życiowych
- Występowanie subiektywnego poczucia dyskomfortu psychicznego
Oszacowanie głębokości kryzysu wymaga porównania aktualnego stanu kryzysowego z przedkryzysowym poziomem funkcjonowania klienta.
Początek kryzysu utożsamiany jest z przełomem II i III fazy stresu psychologicznego (faza adaptacji/faza dezorganizacji), która charakteryzuje się stopniowym wyczerpywaniem się odporności, zablokowaniem strategii zaradczych i załamaniem się mechanizmów regulacji. W kryzysach traumatycznych i katastroficznych proces rozwija się gwałtownie – faza szoku poprzedza dezorganizację.
Wydarzenia krytyczne różnią się od typowych sytuacji trudnych i stresowych znaczącym stopniem zakłócenia relacji między człowiekiem a środowiskiem. Sytuacje trudne można znieść, przetrwać, przeczekać. Wydarzenia krytyczne wymagają natomiast dokonania zmiany w relacji ja-otoczenie.
Traumę odróżnia od kryzysu jej nielimitowany czas trwania (miesiące, lata) i patologiczne symptomy (dysocjacje, reminiscencje, intruzje, koszmary nocne, pobudzenie/zamrożenie uczuć).
Sugerman wyróżnia następujące fazy kryzysu:
- Okres szoku charakteryzujący się brakiem mobilizacji do działania.
- Pobudzenie emocjonalne (rozpacz) lub obronne pomniejszanie zagrożenia.
- Zwątpienie w siebie.
- Ujawnienie emocji.
- Analiza sytuacji.
- Nadanie sensu krytycznemu zdarzeniu.
- Osiągnięcie integracji prowadzącej do równowagi emocjonalnej.
Nie zawsze kryzys przebiega według powyższego schematu, jest modyfikowany przez czynniki indywidualne.
Kryzys jest zjawiskiem dwuwartościowym, może powodować wystąpienie zaburzeń jak również być szansą na rozwój. Osoba przechodząca kryzys, może wyjść z niego jako osoba silniejsza, bardziej dojrzała. Zakończenie kryzysu nie zawsze oznacza zmierzenie się z problemami związanymi z krytycznym wydarzeniem i ich rozwiązaniem. Zakończony, ale nie rozwiązany kryzys (obniżający poczucie wartości), może stanowić zarzewie kolejnych kryzysów w przyszłości. Najczęstszym zakończeniem kryzysu jest powrót do przedkryzysowego poziomu funkcjonowania.
Na interwencję kryzysową, rozumianą jako profesjonalną pomoc w kryzysach emocjonalnych, składają się trzy formy oddziaływań:
- Indywidualna pomoc psychologiczna interwencyjna, udzielana w możliwie krótkim czasie od zaistnienia sytuacji kryzysowej, krótkoterminowa (maksymalnie 10 sesji) i skoncentrowana na centralnym problemie klienta. W przypadku braku postępów klient kierowany jest na psychoterapię traumy.
- Interdyscyplinarna, wielostronna pomoc i wsparcie psychospołeczne (materialne, bytowe, medyczne, prawne, duchowe…), obejmujące oddziaływania w środowisku klienta na rzecz zmiany sytuacji. Interwencja kryzysowa zawsze osadzona jest w kontekście społecznym. Jest to warunkiem jej efektywności. Klient włączany jest do sieci wsparcia funkcjonujących w jego środowisku.
- Działania systemowe w społeczności, skupione na prewencji kryzysów psychicznych.
Interwencja kryzysowa to równorzędne partnerstwo klienta i interweniującego na rzecz samodzielnego rozwiązania kryzysu przez klienta. W procesie interwencji kryzysowej najbardziej pomocną rzeczą jest dopomóc klientowi w pomaganiu sobie poprzez tworzenie warunków uwalniających/wzmacniających jego potencjał rozwojowy. Klient w stanie kryzysu posiada odpowiednie zasoby do radzenia sobie z trudną sytuacją i to on sam jest odpowiedzialny za zakończenie kryzysu, czyli jego opanowania lub rozwiązania. Zadaniem interweniującego jest motywowanie klienta do współpracy nad rozwiązaniem kryzysu, wzmacnianie wiary w siebie oraz aktywizowanie zasobów klienta. Podstawowym narzędziem pracy osoby interweniującej jest jej osobowość. Udzielając pomocy odwołuje się ona do swej, opartej na profesjonalnej wiedzy, intuicji i spontaniczności. W interwencji kryzysowej niezwykle istotna jest autentyczność i naturalność osoby interweniującej oraz jej wiara w możliwości klienta.
Fazy pracy z klientem w kryzysie:
- Budowanie więzi z klientem
- Gromadzenie informacji (o sytuacji, jej znaczeniu, zasobach indywidualnych i środowiskowych klienta)
- Rozwiązywanie problemów:
– empatyczne, aktywne słuchanie
– umożliwienie ekspresji emocji i ich odreagowanie
– poszukiwanie przystosowawczych rozwiązań (identyfikacja podstawowego problemu, określanie realistycznego celu, inicjacja i podtrzymywanie procesów oraz strategii radzenia sobie)
- Telefoniczne lub osobiste monitorowanie funkcjonowania klienta po zakończeniu oddziaływań interwencyjnych.
Osoby udzielające pomocy innym czasem z trudem zauważają objawy stresu u siebie. Osoba interweniująca jest odpowiedzialna za kontrolowanie poziomu własnego stresu i szukanie w razie potrzeby pomocy i wsparcia.
Opracował Karol Łaskowski
Literatura
- Cierpiałkowska L., Sęk H. (red.): Psychologia kliniczna, PWN, Warszawa 2019.
- Hetherington A.: Wsparcie psychologiczne w służbach ratowniczych, GWP, Gdańsk 2004.
